Ծովի լեզվով խոսողը

Հովհաննես Այվազովսկու հիշատակին

Ծովը խոսում էր նրա հետ դեռ այն օրից, երբ նա փոքրիկ էր ու կանգնած էր Ֆեոդոսիայի ափին՝ մանկան լուռ աչքերով նայում էր հորիզոնին։ Մարդիկ լսում էին ալիքների ձայնը, իսկ նա՝ նրանց լեզուն։ Նա տեսնում էր ծովի հոգին՝ խոր ու անվերջ, ինչպես սեր, ինչպես վախ, ինչպես աղոթք։

Հովհաննես Այվազովսկի։

Հայ, որ ծնվել էր ռուսական կայսրության ծայրամասում, բայց մնաց իր արմատներին հավատարիմ մինչև վերջին վրձնահարվածը։

Ծովանկարիչ, ով նկարչություն չէր անում պարզապես վրձնով ու գույնով, այլ՝ ներսից հորդացող երաժշտությամբ։

Նրա կտավներում ծովը երբեք նույնը չէր․ մեկ խաղաղ էր՝ լուսնի քնքուշ շոյանքների տակ, մեկ մոլեգնած՝ ինչպես մարդկության ճակատագիրն անողոք փոթորկի պահին։

Նրա ամենահայտնի կտավը՝ «Իններորդ ալիքը», ավելի քան պատկերը ողբերգության, հույսի և անհուն հսկայի դեմ մարդ արարածի անզորության մասին։ Բայց հենց այդ անզորության մեջ էլ բացվում էր նրա ուժը՝ նա դարձնում էր մարդուն փոքր, որպեսզի մեծացներ հույսը։

Նրա մեջ ապրում էին երկու հակադիր աշխարհներ՝ խաղաղության կարոտով հայի սիրտն ու բուռն ալիքների երաժշտությամբ կերտված հոգին։ Նա նկարում էր, բայց իրականում աղոթում էր․ նկարն իր համար աղոթք էր ծովի հանդեպ, Աստծու հանդեպ, հայ ժողովրդի հանդեպ։

Կյանքի վերջին տարիներին նա ավելի ու ավելի էր հիշում իր ազգային ինքնությունը․ նա չէր մոռանում Քեմախից, Վանից, Մուշից եկող փախստականների պատմությունները, նկարում էր հայրենազրկության ցավը, պատմում՝ առանց բառերի։

Նրա կտավներում երբեմն ծովը դառնում էր անուրջի տուն, երբեմն՝ գերեզման, բայց միշտ՝ խոսք։ Լուռ խոսք՝ ուղղված նրանց, ովքեր կարող են լսել սրտով։ Եվ մինչ շատերն իրենց անունը փորագրեցին քարի վրա, Այվազովսկին իր անունը փորագրեց ջրի երեսին՝ այնպիսի վարպետությամբ, որ նույնիսկ ծովն է այն պահում՝ չջնջելով։

«Իններորդ ալիքը»։ Մի կտավ, որն ավելի շատ աղոթք է, քան պատկեր։ Այնտեղ՝ ծովի մթնեցած երախի մեջ, մի բեկոր փայտ կա, որին ամուր կպել են մարդիկ։ Նրանք քիչ են, հյուծված, լուռ։ Բայց փայտը փայլում է արևի լույսից, ասես դա է նրանց վերջին հույսը։ Իսկ նրանց դիմաց՝ հսկա ալիք է բարձրանում՝ իններորդը, որը ժողովրդական հավատալիքով ամենաանողոքն է։

Այվազովսկին այս կտավում չի փորձել փրկել մարդկանց։ Նա փորձել է մեզ ցույց տալ այն պահը, երբ փրկությունը դառնում է հարց՝ ոչ թե ուժի, այլ հույսի։ Եվ հենց այստեղ է նրա արվեստի ուժը։ Նա չի պատասխանում, չի մեղադրում, չի մխիթարում։ Նա ուղղակի կանգնած է մեզ հետ՝ այս նկարի եզրին, և լուռ հարցնում է.

«Իսկ դու ի՞նչ կանեիր, եթե քո դիմաց բարձրանար իններորդ ալիքը»։

Այդ կտավում ձայն չկա, բայց ալիքների ճախրանքն ու մարդկային սրտի զարկը լսվում են միաժամանակ։ Դա բնության ձայնն է՝ վեհ, վախեցնող ու անտարբեր։ Բայց այդ նույն պահին՝ արևի շողի մեջ, ծագում է մի հակասություն. ինչո՞ւ պիտի փրկության վերջին ճառագայթը փայլի ամենավտանգավոր ալիքի առաջ։ Որովհետև հենց այդ հակասության մեջ է կյանքը։

Այվազովսկին ստեղծել է կտավ, որը չի պատկանում ոչ մի դարաշրջանի։ Դա մեր ներքին ծովն է՝ երբ փոթորիկ կա հոգում, երբ հույսը բարակ է, բայց կա, երբ մարդկային սիրտը՝ թեկուզ փայտի բեկորի վրա, շարունակում է կառչած մնալ կյանքի արևից։

Եվս մեկ բան.

Եվ երբ տարիներ անց ես առաջին անգամ կանգնեցի այս պատկերի առաջ Պետական Էրմիտաժ, Սանկտ Պետերբուրգում,

Լուվր, Փարիզում,

Ֆեոդոսիայի պատկերասրահում (Այվազովսկու պատկերասրահ) զգացի այն նույն լռությունը, որ նկարն է պահում իր ներսում։ Լռություն, որտեղ խոսում է միայն ծովը։ Եվ Այվազովսկին։

Մարի ԳՐԳՈՋԱՅԱՆ

Մեկնաբանություններ